بدون تردید اساسی‌ترین و مهم‌ترین ویژگی رسانه‌ی عکاسی سندیت آن می‌باشد. از همین رو سندیت این رسانه باعث می‌شود که «ما عکس را در روزنامه و رسانه‌های خبری به عنوان سندهای واقعی از جهان و رویدادها بپذیریم، یکباره آن را می‌بینیم و نیازی به مداقه حس نمی‌کنیم»¹ هرچند شاید «در نظر کلی بپذیریم که دستگاهی بی‌فکر، عیناً تصویر را ثبت کرده است».²اما باید پذیرفت که این عکس ،در مقطعی از تاریخ به دست عکاسی هنرمند و به منظوری خاص گرفته شده است. پس می‌توان دریافت که تفسیرو تاویل در این رسانه همانند دقت در ثبت ، مهم و حیاتی می‌باشد.

 هرچند عمر این رسانه نسبت به سایر گونه‌های هنری زیاد نیست؛اما با این حال گاهی چنان اشتباهات فاحشی در تفسیر عکس‌ها مشاهده می‌شود که باعث ابهام بیشتر در حیطه ی عکاسی مخصوصاً تاریخ عکاسی ایران شده است. یک نمونه آن مقاله ی مزین به عکسی از تاریخ قاجاریه توسط روزنامه ایران به تاریخ 17 آذرماه 1377 (برابر با شعبان 1419 هـ.ق و 6 دسامبر1998م.) به شماره 1111 صفحه ی 7 آقای نوشته ي محسن میرزائی می‌باشد.

در این مقاله سعی شده است مطالب مقاله اي تاریخی كه باعکسی از دوره ی قاجاریه تطبيق داده شده است را با استفاده از منابع تاریخی ، اسناد ، کتب عکاسی و ادبیات موجود دراين زمينه به بحث گذاشته شود و صحت اين مطالب را به چالش بکشد و بر این نکته تاکید داشته باشد که این عکس مربوط به مراسم جلوس محمدشاه قاجار برمسند سلطنت به سال 1250 ه.ق برابر با سال 1834 م نیست ،چرا که تاریخ ابداع عکاسی در فرانسه به پنج سال بعد از آن تاریخ یعنی سال 1839 م مربوط می شود.

– قسمتي از مقاله ي مذكور آمده است : «این عکس را کارشناسان عکس‌های تاریخی، قدیمی‌ترین عکس ایران دانسته قدمت آن را به 169 سال پیش می‌رساند.عکسی که مشاهده می کنید یکی از ارزنده ترین اسناد تاریخی است که در سال 1250ه.ق در مراسم جلوس محمد شاه قاجارپدرناصرالدین شاه گرفته شده است»³عدد 169 سال وتاريخ 1250 ه.ق برای آن عکس با توجه به اینکه «ابداع عکاسی در روز 7 ژانویه 1839 در مجمع فرهنگستان علوم فرانسه اعلام شد»⁴. طبق فرمول⁵ زیر  اشتباه می‌باشد.

تبدیل سال(H تاریخ هـ.ق به C تاریخ میلادی)

   طبق فرمولسال 1834 م برابر با 1250ه.ق.مصادف با به سلطنت رسیدن محمد شاه(سلطنت 1264-1250هـ.ق(مي باشد، كه پنج سال قبل از ابداع عکاسیاست. همچنین عمر عکاسی از تاریخ1839م تا 1998م (تاریخ نگارش مقاله ی مذکور) تقریبا 159 سال می باشد نه 169سال.

-با توجه به اینکه ابداع عملی عکاسی توسط لویی ژاک مانده داگر (1789-1851م) در سال 1839م اعلام شد این سال برابر با سال 1255 هـ.ق می‌باشد یعنی پنج سال بعد از به سلطنت رسیدن محمدشاه است که در این صورت عکس با این مطلب که «در مراسم جلوس محمدشاه قاجار پدر ناصرالدین شاه گرفته شده است»‌⁶ همخوانی ندارد.

-مقاله ی دکترشهریار عدل در کنفرانس هنر و معماری دوران قاجار در لندن (تابستان 1999 م)که در این مقاله دکترشهریار عدل شروع عکاسی به روش داگرئوتیپی⁷ در ایران را اواسط دسامبر 1842م اواسط ذیقعده 1258 هـ.ق توسط نیکلای پاولوف (NikolayPavolov) دیپلمات جوان روس عنوان کرده‌اند. «به درخواست محمدشاه، دولتین روس و انگلیس اسباب عکاسی داگرئوتیپی را به ایران فرستادند. دستگاه روس که هدیه امپراطور بود زودتر رسید. نیکلای پاولوف دیپلمات جوان روس که به این منظور تعلیم عکاسی دیده بود این اسباب را به طهران آورده در تاریخ مذکور نخستین عکس ثبت شده در تاریخ ایران را در حضور محمدشاه برداشت.»⁸

این مطلب نیزثبت اولین عکس را به سال 1258 هـ.ق یعنی هشت سال بعد از به سلطنت رسیدن محمدشاه بیان می‌کند.

 – در صورتی که فرض کنیم عکس بالا آن هم قبل از ابداع شیوه ی داگرئوتیپ با فرض  دقت زیاد شیوه هلیوگرافی⁹ ژوزف نیسفورنیپس (1833-1765م.) که اولین عکس تاریخ را در حدود سال 1826 م /1241 هـ.ق گرفته ، تاریخ مذکور برابر با سلطنت فتحعلیشاه قاجار (سلطنت 1250-1212هـ.ق) می‌باشد نه به سلطنت رسیدن محمدشاه. البته شاید جناب نیپس با هشت ساعت نوردهی به آن جماعت و تازه یک سال بعد از فوتش، تصویری با این وضوح گرفته است.

    -«در یادداشت‌های برجای مانده از ژول ریشار فرانسوی (1891-1816م.) نیز به عکسبرداری از محمدشاه- ناصرالدین میرزا ولیعهد و حاجی‌میرزا آقاسی اشاراتی شده است».¹¹

در این مقاله آمده است که «پنجم دسامبر 1844 پنجشنبه 23 ذیقعده‌ی 1260 ه.ق به توسط مادام عباس پیش ولیعهد رفتم (در تبریز) تا عکس او [ناصرالدین میرزای سیزده ساله] را در روی صفحه نقره بیندازم».¹²این یادداشت نیز مشخص می کند ژول ریشار پنج سال بعد از ابداع عکاسی از محمد شاه و ناصرالدین شاه عکاسی کرده ، هرچند که«هیچکدام از عکس‌های تهیه ‌شده به طریقه داگرئوتیپ تاکنون در ایران یافت نشده‌اند».¹³

 – از دیگر شیوه های رایج در عکاسی دوره ی قاجاریه شیوه ی کالوتیپ¹⁴ می باشد.«از عکس‌هایی که به شیوه کالوتیپ تهیه شده نمونه‌هایی وجود دارد که اثر لوئیچی پشه (فوت در ایران 1864م) افسر ایتالیایی است. سال عکاسی به شیوه کالوتیپ در ایران به سال 5-1274هـ ق/1858 م باز می‌گردد.»¹⁵

  – با توجه به وضوح نسبتاً خوب این تصویر و این که از فاصله‌ی زیادی گرفته شده است احتمال مي رود این تصویر با استفاده از شیوه‌ی کلودیون‌تر¹⁶ و استفاده از چاپ نمکی¹⁷ یا شیوه چاپ آلبومینی¹⁸،تهيه شده باشد. شیوه‌ی چاپ آلبومینی در سال 1850م توسط لویی دزیره بلانکار اورار ارائه شده و این تاریخ برابر با 1266 هـ.ق یعنی دومین سال سلطنت ناصرالدین شاه (سلطنت1313-1264هـ.ق) مي باشد.

-این تصویر در کتاب‌های تهران قدیم آقای حسن بیگی در صفحه 47 با زیرنویس «قدیمی‌ترین عکس که در ایران برداشته شده و محمدشاه قاجار را به اتفاق عده‌ای از درباریان در ایوان کاخ گلستان نشان می‌دهد». [تکرار اشتباه تاریخی آقای محسن میرزائی]، و کتاب تهران عهد ناصری آقای ناصر نجمی صفحه 66 بدونعنوان و تاریخ که ایوان تخت مرمر در آن تصویر حذف شده و نیز کتاب سیمای تهران دکتر سمسار و فاطمه سراییان صفحه 74 با ذکر آلبوم 161 عکس 13 اندازه 6/15×8/18 بدون تاریخ آمده است.

ـ بدون شک و با دلایل ذکر شده مشخص می‌شود که مطلب تاریخی ارائه شده در مقاله‌ی روزنامه‌ی ایران سندیت تاریخی دارد ولی این مطلب بیان‌کننده ارتباط تصویرمذکور با مراسم جلوس محمدشاه بر تخت سلطنت نمی‌باشد واینکه نویسنده محترم مقاله‌،هیچگونه منبعی در خصوص استدلالی به این مهمی آن هم برای تاریخ عکاسی ایران بیان نکرده، فقط با بیان «عکس روایتگر تاریخ» برای عکسی که موضوع آن ناشناس و بدون تاریخ بوده مطالبی افاضات فرموده اند که جای تامل دارد.

پی‌نوشت‌ها:

1– برت، تری‌، نقد عکس ، ترجمهعباسی، اسماعیل(1379) – میرعباسی ،کاوه ، انتشاراتمركز،ص 52

2- برت، تری،نقد عکس ، ترجمهعباسی ، اسماعیل(1379) – میرعباسی ،کاوه ، انتشاراتمركز، ص 52

3- روزنامه‌ی ایران، یکشنبه 17 آذر 1377، شماره 1111 ص 7

4- تاسك ،پطر، ترجمه و تاليف ستاری،محمد(1377) ، سیر تحول عکاسی، ،انتشارات سمت، ص 1

5- بیات،عزیزالله(1377)،شناسایی منابع و مأخذ تاریخ ایران ، انتشارات امیرکبیر، ص 252

6- روزنامه‌ی ایران، یکشنبه 17 آذر 1377، شماره 1111 ص 7

7- روش داگرئوتیپ :طريقه اي در عكاسي كه لوئي ‍ژاك مانده داگر با همكاري نيپس اختراع كرد(1839)  را صفحه ي مسي نقره اندود و صيقلي را تحت تاثير بخار يد قرار مي دادند تا برآن يديد نقره كه نسبت به نور حساس است، تشكيل شود. سپس صفحه را در اتاق تاريك مقابل منظره اي مي گذاشتند. براي ظاهر كردن تصوير آن را در مجاورت بخار جيوه قرار مي دادند سپس با هيپوسولفيت ثابت مي كردند. عباسي، اسماعيل(1375)، فرهنگ عكاسي،انتشارات سروش،ص 79

8- طهماسب‌پور، محمدرضا(1381)،ناصرالدین، شاه عکاس ،انتشارات تاریخ ایران،ص17 ونیز فصلنامه طاووس، ش 5 و 6 پاییز و زمستان 1379 ص 58- 90   

9-روش هلیوگرافی: نگارش با نور خورشید. شیوه تهیه عکس که نیپس اختراع کرد. صفحه مفرغی صیقل یافته‌ای را به قیراندود می‌کردند و در اتاقک تاریک قرار می‌دادند. تابش نور، قسمتهایی از قیر را سفت می‌کرد. با به کار بردن نوعی حلال تصویری بر روی صفحه ایجاد می‌شد. عباسي، اسماعيل(1375)، فرهنگ عكاسي،انتشارات سروش، ص 253

10- عدل ،شهریار(1385)و ديگران، موزه عکسخانه شهر معرفی گنجینه، انتشارات موزه عکسخانه شهر، ص 4 و 5

12- تاسك ،پطر، ترجمه و تاليف ستاری،محمد(1377) ، سیر تحول عکاسی، ،انتشارات سمت، ص 8

13-عدل ،شهریار(1385)و ديگران، موزه عکسخانه شهر معرفی گنجینه، انتشارات موزه عکسخانه شهر، ص 4 و 5

14- کاغذ کالوتیپ: کاغذ معمولی در محلول یدورنقره خیسانده و پس از خشک شدن با نیترات نقره حساس می شد.سپس این کاغذ را در دوربین می گذاشتند و بر روی آن عکس می انداختند پس از ظهور و ثبوت این کاغذ تصویر منفی به دست می آمد.به روش کنتاکت و با نور روز از روی تصویر منفی ، تصویرمثبت دست می آمد. ابداع این روش را به سال 1841 به فاکس تالبوت انگلیسی نسبت می دهد.عکس های چاپ شده در این روش به دلیل انتقال بافت کاغذ در عکس مثبت وضوح کافی نداشت. عدل ،شهریار(1385)و ديگران، موزه عکسخانه شهر معرفی گنجینه، انتشارات موزه عکسخانه شهر، ص 6

15-عدل ،شهریار(1385 )و ديگران، موزه عکسخانه شهر معرفی گنجینه، انتشارات موزه عکسخانه شهر، ص 4 و 5

16- شیشه کلودیون تر: روی شیشه تمیز و بدون خش با محلول کلودیون که ترکیبی از پنبه باروتی حل شده در اتر و الکل بود پوشانده وسپس شیشه با یدورپتاسیم و نیترات نقره حساس می شد.قبل از خشک شدن شیشه آن را در دوربین می گذاشتند و بر روی آن عکس می انداختند پس از ظهور و ثبوت شیشه ، تصویرمنفی بر روی  آن پدید می آید.شیشه را برای محافظت از خراش با ورنی می پوشانند. از این شیشه به روش کنتاکت بر روی کاغذ نمکی یا آلبومینه تصویر به دست می آید.ابداع این روش را به سال 1851م به اسکات آرچر انگلیسی نسبت می دهند.  عدل ،شهریار(1385)و ديگران، موزه عکسخانه شهر معرفی گنجینه، انتشارات موزه عکسخانه شهر، ص 6

17-کاغذ چاپ نمکی: کاغذ مرغوب وبدون لکه را در آب نمک حاوی نمک طعام به مدت 3تا 4 ساعت می خیسانند وپس از خشک کردن آن را با نیترات نقره حساس می کنند.سپس به روش کنتاکت و با استفاده از نور روز در کاش مخصوص شیشه ی کلودیون تر را که تصویر منفی بر روی آن است بر روی کاغذ نمکی می گذارند و به مدت 5 تا 15 دقیقه نور می دهند تصویر مثبت به مرور و بدون نیاز به هیچ داروی ظهوری بر روی کاغذ نقش می بندد.برای ماندگاری بهتر می توان آن را در محلول هیپوسولفیت انداخت.به کاغذ نمکی،کاغذ روز چاپ نیز می گویند. عدل ،شهریار(1385)و ديگران، موزه عکسخانه شهر معرفی گنجینه، انتشارات موزه عکسخانه شهر ، ص 7

18-کاغذ چاپ آلبومینیه: به قدر کفایت سفیده ی تخم مرغ را در ظرف چینی می ریزند و خال های سفید ( جنین) را از آن جدا می کنند.سپس مقداری نمک طعام را در آب حل و به سفیده ها اضافه می کنند و خوب هم می زنند تا کف کند.سپس این کف را از الک می گذرانند و صاف می کنند.پس از آن کاغذ صاف و بدون لکه را در محلول حاصل می خیسانند.بعدا به کمک نیترات نقره کاغذ را حساس می کنند.برای تهیه تصویر مثبت شیشه کلودیون تر را که منفی است به همراه کاغذ آلبومینه  درکاش کنتاکت می گذارند و زیر نور آفتاب در حدود 6ثانیه و در سایه حدود 60 ثانیه نگاه می دارند.پس از آن کاغذ را در داروی ظهور می اندازند تا تصویر مثبت مرئی می شود.سپس با هیپوسولفیت سدیم آن را ثابت می کنند.این شیوه را در سال 1850 لوئی دزیره بلانکار اورار(Everar. l.d.Blanquar) ابداع کرد. کیفیت کاغذ آلبومینه و ثبات تصویر آن بهتر از کاغذ نمکی بود.رنگ کاغذ آلبومینه عموما شیر شکلاتی است. عدل ،شهریار (1385)و ديگران، موزه عکسخانه شهر معرفی گنجینه، انتشارات موزه عکسخانه شهر، ص 7

منابع:

– آینه‌وند ،صادق(1377)،علم تاریخ در گستره تمدن اسلامی، ، انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

– بامداد، مهدی(1347)، شرح حال رجال ایران، جلد 1-2-3-4،انتشارات زوار

– برت، تری (1379( ،نقد عکس ، ترجمهعباسی ، اسماعیل – میرعباسی ،کاوه ، انتشاراتمركز

– بیات ،عزیزالله(1377)، شناسائی منابع و مأخذ تاریخ ایران،  انتشارات امیرکبیر

– تاسك ،پطر، ترجمه و تاليف ستاری،محمد(1377) ، سیر تحول عکاسی، ،انتشارات سمت

– کو ،برایان،ترجمه، سیار، پیروز(1379) ، عکاسان بزرگ جهان، انتشارات نی

– طهماسب‌پور(1381)،محمدرضا ، ناصرالدین شاه عکاس، انتشارات تاریخ ایران

– عباسی ،اسماعیل(1375) ، فرهنگ عکاسی، انتشارات سروش

-عدل، شهریار،(1385)، ستاری،محمد – عباسی، اسماعیل – رحیمیان، محمدمهدی و طریقی ،مژگان ، موزه عکسخانه شهر معرفی گنجینه، انتشارات موزه عکسخانه شهر

– مارکام ،کلمنت ، ترجمه فرزانه ،میرزارحیم( 1364) – افشار ،ایرج تاریخ ایران در دوره قاجار، انتشارات فرهنگ ايران

– مستوفی ،عبدالله(1343)،تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه،انتشارات زوار